Bằng việc từ chối xây dựng, Superstudio mở rộng định nghĩa về kiến trúc, biến kiến trúc thành một lĩnh vực thực hành văn hóa và trí tuệ vượt ra khỏi gạch đá.

“Thành phố thứ tám, thành phố hình nón bậc thang” trong dự án Mười hai Thành phố Lý tưởng, do Superstudio thực hiện. Ảnh: Internet Archive

Những khung cảnh quen thuộc, từ bờ biển đến sa mạc, từ di tích cổ xưa đến đô thị hiện đại, đột nhiên bị xâm chiếm bởi khối kiến trúc kỳ lạ. Một cấu trúc duy nhất, bóng loáng, trải ra vô tận, cắt ngang thực tại trong một loạt ảnh gây chú ý vào cuối thập niên 1960. Tác giả của những bức ảnh này chính là Superstudio, một nhóm kiến trúc sư người Ý hoạt động trong giai đoạn đầy biến động của thập niên 60 và 70. Điều làm nên sức ảnh hưởng của Superstudio không nằm ở những công trình đã xây dựng mà ở việc từ chối hành động xây dựng. Bằng cách nào một nhóm kiến trúc sư lại có được sức ảnh hưởng khi không tạo ra các tòa nhà vật lý? Câu hỏi này là chìa khóa để khám phá di sản phức tạp của Superstudio và phong trào Kiến trúc Cấp tiến (Radical Architecture) mà họ đại diện, một phong trào đã tìm cách định nghĩa lại chính bản chất và mục đích của kiến trúc.

Câu chuyện về Superstudio và phong trào Kiến trúc Cấp tiến bắt nguồn từ bối cảnh đầy biến động của châu Âu, đặc biệt là nước Ý. Trong những thập niên hậu Thế chiến II, phép màu kinh tế đã mang lại cho nước Ý sự thịnh vượng vật chất chưa từng có, nhưng cũng đi kèm với những hệ lụy xã hội sâu sắc như đô thị hóa thiếu kiểm soát, sự trỗi dậy của chủ nghĩa tiêu dùng, và cảm giác tha hóa ngày càng tăng trong một xã hội phát triển quá nóng. Hệ tư tưởng kiến trúc hiện đại, từng được ca ngợi như giải pháp cho các vấn đề xã hội thông qua công năng và lý tính, giờ đây, lại bị nhiều người xem là đồng lõa với chính hệ thống quản lý trong việc tạo ra sự bất bình đẳng và phi nhân hóa.

Các tòa nhà cao tầng đồng dạng, các khu đô thị quy hoạch cứng nhắc bị coi là biểu hiện của một trật tự áp đặt, tiêu chuẩn hóa cuộc sống và biến kiến trúc thành một công cụ kiểm soát, một món hàng hóa trong guồng máy tư bản. Chính trong bầu không khí bất mãn này, Kiến trúc Cấp tiến đã ra đời tại Ý như một làn sóng phản biện mạnh mẽ. Tại Florence, cái nôi của nghệ thuật Phục hưng, Adolfo Natalini và Cristiano Toraldo di Francia, những kiến trúc sư trẻ vừa tốt nghiệp, đã thành lập công ty kiến trúc Superstudio vào năm 1966, và trở thành một trong những tiếng nói có ảnh hưởng nhất của phong trào này.

Các thành viên chủ chốt của Superstudio gồm Adolfo Natalini, Cristiano Toraldo Di Francia và Gian Piero Frassinelli, hội ngộ vào năm 2016 nhân dịp triển lãm 50 năm Superstudio tại Bảo tàng Quốc gia về Nghệ thuật Thế kỷ 21 (MAXXI), Ý. Ảnh: MAXXI

Cuộc “đình công” của kiến trúc Ý

Superstudio, cùng với các nhóm đồng hương như Archizoom, UFO, hay Gruppo 9999, đã lựa chọn “đình công”, thay vì cố gắng cải cách kiến trúc từ bên trong bằng cách thiết kế những tòa nhà tốt hơn, họ quyết định từ chối hành động xây dựng. Quan điểm này là một cách phủ nhận vai trò của kiến trúc sư như một người chỉ đơn thuần cung cấp các giải pháp vật chất. Superstudio coi việc thiết kế và xây dựng trong bối cảnh đó là đồng lõa với một hệ thống mà họ phê phán. Việc từ chối không phải là một hành động tiêu cực hay yếm thế đơn thuần. Như học giả Ross K. Elfline đã chỉ ra, lựa chọn này có mối liên hệ sâu sắc với các phong trào chính trị cánh tả ở Ý thời bấy giờ, đặc biệt là với “chiến lược từ chối” (strategy of refusal) của các nhà lý luận lao động thuộc phong trào Operaismo như Mario Tronti.

Tác phẩm “The Happy Island” thuộc dự án Supersurface, được Superstudio thực hiện vào năm 1971. Ảnh: MoMA

Giống như công nhân từ chối lao động trên dây chuyền sản xuất để đòi quyền tự chủ và phản đối sự bóc lột, Superstudio từ chối xây dựng để đòi lại quyền tự quyết sáng tạo cho kiến trúc sư và giải phóng kiến trúc khỏi vai trò một món hàng tiêu dùng. Họ cảm thấy rằng trong guồng máy xây dựng đương thời, kiến trúc sư cũng bị tha hóa, bị biến thành những người vẽ kỹ thuật phục vụ cho lợi ích của các nhà phát triển bất động sản, mất đi khả năng tạo ra tác động có ý nghĩa đối với xã hội và môi trường sống. Do đó, việc “không làm” theo cách hiểu thông thường lại trở thành một hình thức “làm” mang tính chính trị và tư tưởng.

Về một tương lai phản địa đàng

Vậy, nếu không xây dựng, Superstudio đã làm gì? Họ đã biến lý thuyết, hình ảnh, văn bản và các dự án ý tưởng thành vũ khí chính của mình. Các tác phẩm của họ, thường được trình bày dưới dạng ảnh ghép (photomontage), bản vẽ, mô hình, đồ nội thất thử nghiệm, phim và các bài viết. Họ sử dụng sự mỉa mai, cường điệu và đôi khi là cả vẻ đẹp gây sốc để buộc người xem phải nhìn vào hậu quả đáng lo ngại của kiến trúc và bộ mặt xã hội lúc bấy giờ.

Một ảnh ghép thuộc dự án Continuous Monument của Superstudio. Ảnh: MoMA

Một ảnh ghép khung cảnh tại Manhattan, thuộc dự án Continuous Monument của Superstudio. Ảnh: MoMA

Một ảnh ghép khung cảnh tại Rome, thuộc dự án Continuous Monument của Superstudio. Ảnh: MoMA

Đài tưởng niệm Vô tận (Continuous Monument) chính là ví dụ điển hình. Thông qua việc lặp đi lặp lại những khối lập phương và hình khối được xem là duy lý nhất, Superstudio đã tưởng tượng ra một siêu cấu trúc dạng lưới, đồng nhất và kéo dài vô hạn, bao phủ toàn bộ bề mặt Trái Đất. Thông qua kỹ thuật ghép ảnh đặc trưng, cấu trúc này được cho tương tác trực tiếp với thế giới thực, cắt xuyên qua cảnh quan tự nhiên, xâm chiếm đô thị hiện hữu và cả những di tích mang tính biểu tượng như Taj Mahal hay Đấu trường La Mã. Sự hiện diện của nó vừa liên tục về mặt không gian, vừa tạo cảm giác về một trật tự tuyệt đối và bất biến. Bằng cách hình dung một cấu trúc đồng nhất bao trùm toàn bộ địa cầu, Superstudio đã đẩy logic của tiêu chuẩn hóa, toàn cầu hóa và sự thống trị của chủ nghĩa hiện đại đến cực điểm, phơi bày tiềm năng phản địa đàng của nó, một thế giới bị san phẳng về văn hóa và cá tính.

Ảnh ghép “On the Rocky Coast”, được thực hiện vào năm 1969, thuộc dự án Continuous Monument của Superstudio. Ảnh: MoMA

Tương tự, dự án Mười hai Thành phố Lý tưởng (Twelve Ideal Cities) không phải là đề xuất thực tế, mà như những câu chuyện ngụ ngôn. Mỗi thành phố phóng đại một khía cạnh tiêu cực của quy hoạch đô thị hiện đại, từ thành phố kiểm soát toàn trị, thành phố tiêu dùng vô độ, đến thành phố bị công nghệ hóa hoàn toàn. Kiến trúc sư Fernando Quesada mô tả chúng như những “quái thai kiến trúc được vẽ ra một cách tinh xảo”, cho phép nhìn thoáng qua sự phê phán tư duy không tưởng trong kỷ nguyên hiện đại. Thông qua những viễn cảnh cực đoan này, Superstudio không đưa ra giải pháp, thay vào đó, họ kéo ta vào những trăn trở về một tương lai nơi con người sống dưới những siêu cấu trúc đồng phục và thiếu bản sắc.

“Thành phố đầu tiên” trong dự án Mười hai Thành phố Lý tưởng, do Superstudio thực hiện vào năm 1971. Ảnh: MoMA

Khi kiến trúc vượt xa mọi hiện hữu vật lý

Liệu việc từ chối xây dựng của Superstudio có thực sự hiệu quả hay chỉ là một cử chỉ lãng mạn dễ bị lợi dụng như nhà phê bình Manfredo Tafuri từng lo ngại? Tafuri cho rằng những hành động tiên phong cấp tiến này cuối cùng vẫn sẽ bị hệ thống mà nó chống lại hấp thụ để biến thành những món hàng thời thượng. Quả thực, các thiết kế của Superstudio như bàn Quaderna, sofa Bazaar hay đèn Gherpe đã trở thành những biểu tượng đắt giá của thiết kế Ý. Tuy nhiên, giá trị của phong trào họ không nằm ở những đối tượng vật lý hay tính khả thi của các dự án không tưởng. Thay vào đó, những đóng góp lớn nhất nằm ở chính câu hỏi mà các tác phẩm đã gợi ra, ở sự thách thức triệt để đối với các giả định thông thường về kiến trúc, thiết kế, lao động và cuộc sống.

Các thành viên của Superstudio chụp với bàn Quaderna vào khoảng đầu thập niên 1970. Ảnh: C. Toraldo di Francia

Các tác phẩm của Superstudio trong triển lãm “Superstudio 50” tại Bảo tàng Quốc gia về Nghệ thuật Thế kỷ 21 (MAXXI), Ý, vào năm 2016. Ảnh: MAXXI

Superstudio đã chứng minh rằng kiến trúc không nhất thiết phải gắn với xây dựng. Chúng có thể là hành động phê bình, là tuyên ngôn, là sự tưởng tượng cấp tiến, là việc tạo ra những hình ảnh và ý tưởng có sức mạnh làm thay đổi nhận thức. Như quan điểm của Adolfo Natalini, phê bình phải trở thành hành động, và đối với Superstudio, hành động đó chính là việc tạo ra những hình dung mới, những khả năng mới thông qua việc đi ra khỏi lối mòn. Bằng việc từ chối xây dựng, Superstudio đã mở rộng định nghĩa về kiến trúc, biến nó thành một lĩnh vực thực hành văn hóa và trí tuệ vượt ra khỏi gạch đá, nơi ý tưởng táo bạo và những câu hỏi phản biện đôi khi quan trọng hơn mọi hiện hữu vật lý.

Thúc Đạt