Sự nghiệp của Kenzo Tange không theo một tuyên ngôn nhất quán về phong cách, mà vẫn trong quá trình kết tinh. Di sản ông để lại, không phải là những câu trả lời cuối cùng, mà là một câu hỏi lớn về vai trò của kiến trúc.

Chân dung kiến trúc sư Kenzo Tange

Giữa một nước Nhật đang định hình lại mình sau chiến tranh, kiến trúc của Kenzo Tange (1913–2005) hiện lên như những luận đề bằng bê tông và thép. Mỗi công trình là một lập luận về cuộc giằng co giữa truyền thống và hiện đại, giữa bản sắc phương Đông và kỹ thuật phương Tây. Thay vì đơn thuần đưa ra giải pháp, Tange dùng kiến trúc để khảo sát những mâu thuẫn đó, theo đuổi một lý tưởng về trật tự và một vẻ đẹp nảy sinh từ chính sự phức tạp của thời đại mình.

Nhà thi đấu Yoyogi trong tổ hợp Olympic Tokyo 1964

Nơi những đối cực song hành

Nếu hình dung mỗi thành phố như một cuốn sách thì Tokyo có lẽ là một tập sách với những lớp giấy cổ và những trang in mới cứng được xếp lồng vào nhau. Ở đó, những hàng cột La Mã tân cổ điển kệch cỡm của một ngân hàng đứng cạnh các khối nhà bê tông trần trụi, và ánh đèn neon rực rỡ có thể hắt bóng lên một mái hiên gỗ của nếp nhà xưa cũ gần đó. Giữa sự hỗn độn ấy, người ta còn thấy những bản sao chép vụng về công trình của các bậc thầy kiến trúc phương Tây, từ những ô lưới vuông vức của Mies van der Rohe đến những tấm lưới trang trí của Edward Stone.

Giữa những ngổn ngang ấy, Kenzo Tange, một người thuộc thế hệ có tuổi trẻ đi qua những năm tháng giao thời đầy biến động đầu thế kỷ 20, đã bước vào thực hành kiến trúc trong lúc tro tàn thế chiến còn chưa nguội lạnh. Chính cuộc thi thiết kế mà ông chiến thắng vào năm 1949 cho Khu Tưởng niệm Hòa bình ở Hiroshima đã đặt Tange vào trung tâm của cuộc đối thoại này, một sự khởi đầu định mệnh đưa tên tuổi ông vượt ra khỏi biên giới Nhật Bản. Ông đã đi qua những trang hỗn độn của “cuốn sách Tokyo”, không phải như một người quan sát thụ động, mà như một người bị chính nó thôi thúc, một người cảm thấy buộc phải viết tiếp phần của mình.

Kenzo Tange đang thuyết minh về phương án quy hoạch vịnh Tokyo vào năm 1960

Tiếng gọi của Jomon

Sự nghiệp của Tange phát triển nhanh chóng sau thành công ở Hiroshima. Ông liên tục đảm nhận nhiều dự án công cộng lớn, bao gồm tòa thị chính và nhà hội nghị. Thêm vào đó, ông còn gánh vác vai trò giáo sư tại Đại học Tokyo. Chính những điều này đã thôi thúc Tange viết lách không ngừng. Tư tưởng của ông được thể hiện rõ nét qua những trang viết này. Từ các bài luận đầy tính tự vấn cho đến những công trình nghiên cứu công phu như cuốn sách “Katsura: Truyền thống và Sáng tạo trong Kiến trúc Nhật Bản” (Katsura: Tradition and Creation in Japanese Architecture) hay bản đề án quy hoạch đô thị táo bạo cho Tokyo vào năm 1960 (A Plan for Tokyo, 1960), tất cả đều cho thấy ông luôn trăn trở về những cặp đối lập đang định hình thế giới quanh mình.

“Truyền thống, trong suy nghĩ của ông, có lẽ chỉ giống như một chất xúc tác trong một phản ứng hóa học, nó có mặt để khơi mào, nhưng không lưu lại trong thiết kế cuối cùng”

Ông nhìn thấy một bên là công nghệ đang tiến về phía trước với một sức mạnh gần như vô cảm, tạo ra những cấu trúc siêu phàm và biến con người thành các cá thể ẩn danh trong đám đông. Bên kia là sự tồn tại của chính con người, với nhu cầu bám rễ, nhu cầu về một bản sắc riêng. Tange không tìm cách giải quyết mâu thuẫn này, ông chấp nhận nó như một nguồn năng lượng, và đi đến một xác tín rằng có lẽ chính từ trong mâu thuẫn mà sức sống được nảy sinh.

Tòa thị chính Tokyo, một trong những thiết kế nổi bật trong sự nghiệp của Kenzo Tange

Cuộc tìm kiếm này cũng diễn ra trong cách ông nhìn nhận kiến trúc truyền thống. Dù là một học giả am tường truyền thống Nhật Bản, Tange lại giữ một lập trường khá dứt khoát, rằng ông không tin di sản có thể được bảo tồn hay chuyển hóa một cách trực tiếp thành động lực sáng tạo. Truyền thống, trong suy nghĩ của ông, có lẽ chỉ giống như một chất xúc tác trong một phản ứng hóa học, nó có mặt để khơi mào, nhưng không lưu lại trong thiết kế cuối cùng. Khi nhận thấy Tòa thị chính Kurashiki của mình có nét tương đồng ngoài dự tính với những nhà kho gỗ cổ xưa của Nhật, ông cũng chỉ xem đây là minh chứng cho thấy mình và cộng sự vẫn đang trong giai đoạn tìm tòi, và việc sao chép truyền thống hoàn toàn không phải là mục tiêu.

Tòa thị chính Kurashiki

Tòa thị chính Kurashiki

Tòa thị chính Kurashiki

Chuyện nói không với việc sao chép vẻ đẹp từ quá khứ, dường như có gốc rễ sâu xa từ việc Tange không chấp nhận một thái độ sống mà ông gọi là furyu. Đó là một khái niệm tiếng Nhật, có thể hình dung là một kiểu lãng đãng, một cách trốn chạy khỏi thực tại khó chịu bằng việc đắm mình vào những thú vui tao nhã. Tange thấy trong đó một sự tự lừa dối. Ông lấy ví dụ về việc người ta treo một chiếc lồng tre có con côn trùng trong vườn vào mùa hè. Tiếng côn trùng kêu có thể làm người ta cảm thấy mát mẻ hơn, nhưng thực tế cái nóng không hề biến mất. Thái độ duy mỹ thoát ly đó là điều ông kịch liệt phản đối. Thay vào đó, ông bị cuốn hút bởi một sức sống khác, một sức mạnh nguyên sơ mà ông gọi là Jomon, đối lập với sự tinh xảo, quý phái của văn hóa Yayoi. Hầu như mọi lựa chọn sau này của ông đều đi theo tiếng gọi của Jomon, sức mạnh của đất, của những khối gỗ lớn, của những gì thô mộc và cường tráng.

Chi tiết bê tông trần tại Bảo tàng Tưởng niệm Hòa bình Hiroshima

Chi tiết bê tông trần tại Bảo tàng Tưởng niệm Hòa bình Hiroshima

Cuộc đối thoại với những người khổng lồ

Dĩ nhiên, lập trường của Tange không hình thành trong cô độc. Chúng là kết quả của một cuộc đối thoại không ngừng nghỉ với những tư tưởng lớn của thời đại. Dấu ấn của Le Corbusier, một trong những người khổng lồ định hình kiến trúc thế kỷ 20, thể hiện rất rõ trong cách Tange sử dụng bê tông. Nhưng thay vì sao chép, Tange tiếp nhận ngôn ngữ quốc tế ấy như một công cụ để diễn đạt những vấn đề của riêng mình. Bằng chứng là dù các công trình công cộng của ông thường mang ngôn ngữ bê tông thô mộc, thì trong chính ngôi nhà của mình, ông lại không dùng đến nó. Việc chọn những vật liệu gần gũi và nhẹ nhàng hơn, cho thấy ông không áp đặt một phong cách duy nhất mà luôn tìm kiếm giải pháp phù hợp với thực tại của từng công trình.

Mô hình phục dựng ngôi nhà của Kenzo Tange được trưng bày tại Bảo tàng Nghệ thuật Mori

Mô hình phục dựng ngôi nhà của Kenzo Tange được trưng bày tại Bảo tàng Nghệ thuật Mori

Tương tự, tinh thần làm việc tập thể của Walter Gropius, vị kiến trúc sư người Đức sáng lập trường phái Bauhaus danh tiếng, đã gợi cảm hứng cho Kenzo Tange lập nên Tange Lab. Đây không phải là một văn phòng kiến trúc điển hình, mà là một nhóm quy tụ khoảng hai mươi kiến trúc sư, phần lớn là những sinh viên tốt nghiệp ưu tú và đầy nhiệt huyết do chính ông đào tạo. Nhóm hoạt động với một cơ chế luân chuyển đặc biệt, mỗi năm, một vài thành viên mới sẽ gia nhập để thay thế cho những người cũ, những người sau một thời gian làm việc đã đủ cứng cáp để ra đi thành lập sự nghiệp riêng. Phương pháp làm việc của họ mô phỏng chặt chẽ cách làm của Gropius, nơi mọi ý tưởng được đưa ra và mổ xẻ trong những cuộc thảo luận tự vấn, có chiều sâu. Trong khi đó, những tiếp xúc đầu tiên của Nhật Bản với kiến trúc hiện đại phương Tây, từ những công trình của Frank Lloyd Wright đến các tòa nhà của Antonin Raymond, đều trở thành những lớp trầm tích trong tư duy của Tange.

Kenzo Tange và các thành viên của nhóm Tange Lab tại Đại học Tokyo

Từ cuộc đối thoại đó, Tange chưng cất nên những nguyên tắc của riêng mình. Nguyên tắc về sự trung thực với vật liệu được ông đẩy xa đến mức để nguyên những tấm ván gỗ ép tái chế trong các vách ngăn của Tòa thị chính Tokyo, hay để lộ cả hệ thống cơ điện phía trên trần nan gỗ ở Thư viện Đại học Rikkyo. Nguyên tắc về sự “điển hình hóa” (typification) lại là cách ông lý giải cho những nghịch lý về công năng, chẳng hạn như việc thiết kế một sảnh vào mênh mông, vắng lặng đối lập với những văn phòng nhỏ bé, chật chội ngay bên cạnh ở Tòa thị chính Kurashiki. Với ông, đó dường như là cách nắm bắt và thể hiện cái cốt lõi, cái mang tính biểu trưng của chức năng, thay vì chỉ là một sự đáp ứng máy móc. Đó là những công cụ giúp ông đi tìm một vẻ đẹp có tính chính trực, một vẻ đẹp không tách rời khỏi cách vận hành thực tế của mỗi công trình.

Đại sảnh bên trong Tòa thị chính Kurashiki

Đại sảnh bên trong Tòa thị chính Kurashiki

Thư viện Đại học Rikkyo

Di sản của những đối cực vĩnh cửu

Người ta có thể nhìn vào các công trình của Tange và gọi đó là “Chủ nghĩa Thô mộc” (New Brutalism), một thuật ngữ ra đời ở châu Âu. Nhưng có lẽ cái tên đó không hoàn toàn chính xác. Sự thô mộc trong kiến trúc của Tange, thật ra, là sự tiếp nối của dòng chảy Jomon trong văn hóa Nhật. Đó là một sự nam tính, một sự cường tráng có chủ đích, đôi khi được thể hiện qua những chi tiết có vẻ dư thừa về kết cấu, như những lan can hay dầm mái được làm dày hơn mức cần thiết. Tange ý thức được nguy cơ của sự cường điệu này, nhưng bản tính của ông thà chấp nhận rủi ro trở nên quá mạnh mẽ còn hơn là bị xem là yếu đuối hay thiếu quyết đoán.

“Ông đã dành cả đời để đi trên sợi dây căng giữa những cặp đối lập, giữa di sản và sáng tạo, giữa trật tự và sự hỗn loạn, giữa cái riêng của Nhật Bản và cái chung của thế giới”

Khi nhìn lại, người ta có thể thấy toàn bộ di sản kiến trúc của Kenzo Tange không theo một tuyên ngôn nhất quán về phong cách. Chính ông cũng tự xem mình và công việc của mình vẫn đang trong trạng thái chuyển tiếp, vẫn còn trong quá trình kết tinh. Những lời chỉ trích rằng ông chiết trung, rằng ông chưa định hình được một phong cách cá nhân rõ rệt, có lẽ cũng chính là một phần của sự thật đó.

Mô hình dựng lại đồ án quy hoạch vịnh Tokyo do Kenzo Tange đề xuất năm 1960

Nhưng rốt cuộc, điều nhất quán trong toàn bộ di sản của ông không phải là hình thức, mà là một thái độ, một cuộc tìm kiếm không ngừng nghỉ. Ông đã dành cả đời để đi trên sợi dây căng giữa những cặp đối lập, giữa di sản và sáng tạo, giữa trật tự và sự hỗn loạn, giữa cái riêng của Nhật Bản và cái chung của thế giới. Di sản ông để lại, có lẽ, không phải là những câu trả lời cuối cùng, mà là một câu hỏi lớn về vai trò của kiến trúc. Ông không tìm kiếm một vẻ đẹp an toàn. Ông tìm kiếm một vẻ đẹp nảy sinh từ chính thực tại, dù thực tại đó có gai góc và phức tạp đến đâu.

Trung Kiên

——————————

“Người vẽ lại châu Á” là chuỗi bài nhằm tái khám phá di sản của các kiến trúc sư gốc Á có tầm ảnh hưởng, những người đã góp phần định nghĩa lại kiến trúc châu Á trong bối cảnh toàn cầu. Thông qua các tác phẩm gây tiếng vang, những kiến trúc sư này đã đưa mỹ cảm và tinh thần bản địa trở lại đời sống đương thời. Châu Á hay phương Đông, qua kiến trúc của họ, không còn là một khái niệm huyền bí và lạc điệu mà trở thành bài học giá trị cho các vấn đề đương đại.

——————————