Một cái tên thật xa lạ với người Việt Nam nhưng lại là một kiến trúc sư gốc Việt có sự nghiệp nổi bật tại vương quốc Maroc xa xôi. Tên của ông cùng hình ảnh công trình biểu tượng được vinh dự in trên tiền giấy và tem bưu chính của Maroc.

Chân dung kiến trúc sư Eric Võ Toàn.

Kiến trúc sư Võ Công Toàn (1924–2004), cũng gọi là Eric Võ Toàn, sinh ngày 5 tháng 3 năm 1924 tại Campuchia, cha mẹ đều là người Việt Nam. Võ Công Toàn từng học kiến trúc ở Hà Nội[1]. Năm 1945, khi mới 21 tuổi, chàng thanh niên Võ Công Toàn rời quê hương Việt Nam và làm việc trên một tàu du lịch trong nhiều tháng. Tàu cập bến ở Pháp vào năm 1946. Nơi đất khách, mang theo giấc mộng kiến trúc to lớn, Võ Công Toàn bươn chải kiếm sống ở Paris và tìm kiếm cơ hội học tập. Báo Le Courrier du Vietnam (thuộc Thông Tấn Xã Việt Nam) nêu trong một bài viết về vị kiến ​​trúc sư này: “Võ Toàn đã có khởi đầu khá khó khăn ở Paris. Nhưng trong thời kỳ hậu chiến, nước Pháp cần nhiều kiến ​​trúc sư. Vì thế, ông đã cố gắng thi tuyển vào Trường Mỹ thuật ở Paris và đã trúng tuyển”[2].

Trong khoảng thời gian 1948–1954, Võ Công Toàn theo học kiến trúc từ các bậc thầy người Pháp tại Trường Cao đẳng Mỹ thuật Quốc gia Paris (École Nationale Supérieure des Beaux-arts de Paris (ENSBA), thường được gọi là Trường Mỹ thuật Paris (Beaux-Arts de Paris). Ông đã tốt nghiệp xuất sắc với bằng Kiến trúc sư Chính phủ (DPLG – Diplômé Par Le Gouvernement) và giành giải Nhất của giải thưởng “Meilleur diplôme de France” vào năm 1954[3]. Meilleur diplôme de France là giải thưởng danh giá được trao bởi Hiệp hội Kiến trúc sư Chính phủ (Société des Architectes Diplômés par le Gouvernement – SADG), dành cho một vài kiến trúc sư có đồ án kiến trúc xuất sắc nhất trong số những đồ án tốt nghiệp bằng DPLG trên toàn nước Pháp hằng năm. Ngoài ra, Võ Công Toàn cũng đoạt 3 giải thưởng kiến trúc lớn của Viện Hàn lâm Pháp – các giải mang tên Achille Leclerc, Arfridson và Paul Bigot, trong khoảng thời gian 1956–1958; và nhận được huy chương vàng của SADG vào năm 1958. Năm 1969, ông đạt giải Ba trong một cuộc thi kiến trúc quốc tế cho thiết kế Nhà thờ Hồi giáo Trung tâm London.[1]

Chân dung kiến trúc sư Eric Võ Toàn.

Ngày nay, câu chuyện cuộc đời và sự nghiệp của kiến trúc sư Eric Võ Toàn có thể được tìm thấy ở nhiều bài báo trong nước và một số trang tin chính thức của Maroc, dẫu khá giản lược nhưng qua lời kể và nhiều tư liệu hình ảnh đã được công bố bởi con trai của ông – Jean-Marie Võ Toàn (cũng là một kiến trúc sư), và một tài khoản Pinterest có tên Votoan Philippe (không rõ mối quan hệ nhân thân) – công chúng Việt Nam có thể hình dung những thành tựu rực rỡ mà vị kiến trúc sư gốc Việt này đã đạt được, tại một đất nước Bắc Phi bên kia địa cầu.

Kiến trúc sư của Maroc

Sau khi học kiến trúc tại Trường Mỹ thuật ở Paris và làm việc tại Pháp trong một thời gian ngắn, cơ duyên với Maroc đến vào đầu thập niên 1960 và Eric Võ Toàn đã trở thành kiến trúc chính của công trình xây dựng lăng mộ Mohammed V. Từ đó, kiến trúc sư Eric Võ Toàn đã định cư và làm việc tại thủ đô Rabat cho đến cuối đời.

Lăng mộ Mohammed V là một công trình thuộc tổ hợp tưởng niệm của quốc gia, nằm đối diện với tháp Hassan ở thủ đô Rabat của Maroc. Tổ hợp công trình tưởng niệm này là một phức hợp kiến trúc giữa di tích lịch sử, biểu tượng hoàng gia và địa điểm tâm linh của quốc dân, bao gồm ba công trình chính: lăng mộ Mohammed V, nhà cầu nguyện và nhà trưng bày. Các nguồn thông tin chỉ cho biết kiến trúc sư Eric Võ Toàn là người chịu trách nhiệm thiết kế lăng mộ Mohammed V, bao gồm cả việc bố trí không gian sân cổng, bậc thềm và lối vào lăng mộ; có thể ông còn là “tổng công trình sư” chủ trì toàn bộ quá trình thi công tổ hợp tưởng niệm, nhưng không chắc chắn là người thiết kế hai công trình liền kề lăng mộ – nhà cầu nguyện và nhà trưng bày.

Kiến trúc sư Eric Võ Toàn giải thích bản vẽ với vua Hassan II. Nguồn: CASABLANCA HISTOIRE ET ARCHITECTURE

Toàn cảnh khu vực quảng trường Hassan – vốn là tàn tích của một đền thờ Hồi giáo khổng lồ khởi xây từ thời của đế chế Hồi giáo Almohad, nằm giữa tháp Hassan và tổ hợp tưởng niệm là 348 cột đá được ghép từ các khối đá hình trụ có chiều cao khác nhau (thay vì là các trụ gạch thường thấy trong kiến ​​trúc Almohad). Nguồn ảnh: FSPCRabat

Toàn cảnh quảng trường lớn nhìn ra cửa sông Bou Regreg. Đối diện với tháp Hassan, tổ hợp tưởng niệm bao gồm lăng mộ Mohammed V (do kiến trúc sư Eric Võ Toàn thiết kế), nhà cầu nguyện và nhà trưng bày. Nguồn ảnh: Museum With No Frontiers (MWNF)

Lăng mộ hoàng gia mang tên Mohammed V không chỉ là một công trình kiến trúc ấn tượng, mà còn là biểu tượng văn hóa và lịch sử quan trọng của Maroc. Lăng mộ tráng lệ nằm bên bờ sông Bou Regreg, “với kiến trúc Ả Rập, bức tường phía ngoài được lắp bằng đá trắng, mái nhà được lợp bằng ngói màu xanh như màu lá cờ của xứ Morocco”[3]. Công trình chính thức khánh thành vào năm 1971 (như nhiều nguồn khẳng định, hoặc có thể đến năm 1973 mới hoàn thiện[4]), sau hơn 10 năm xây cất, với sự tham gia của khoảng 400 nghệ nhân tài giỏi bậc nhất Maroc.

Đây là nơi an nghỉ của vua Mohammed V cùng hai người con trai của ông, vua Hassan II và hoàng tử Abdallah. Mohammed al-Khamis bin Yusef bin Hassan al-Alaw, thường được gọi đơn giản là Mohammed V (1909–1961), là vị Sultan cuối cùng của Maroc từ năm 1927 đến năm 1953 và từ năm 1955 đến năm 1957, sau đó trở thành vị vua đầu tiên của Maroc, trị vì từ năm 1957 đến 1961. Là một thành viên của triều đại Alawi, Sultan Mohammad là nhân vật trung tâm trong phong trào giành độc lập ở Maroc, còn được gọi là Cuộc cách mạng của Nhà vua và Nhân dân ( ثورة الملك والشعب ). Mohammed V được thần dân Maroc tôn kính vì những nỗ lực, đấu tranh của ông trong việc chống lại sự đàn áp của chính quyền thực dân. Sau nhiều cuộc đàm phán với Pháp và Tây Ban Nha trong những tháng đầu năm 1956, Mohammed V cuối cùng đã thành công giành lại nền độc lập cho Maroc.

Kiến trúc sư Eric Võ Toàn làm việc trên bản vẽ cùng vua Hassan II và các công sự, ngay trước một phần công trình đang xây dựng của tổ hợp tưởng niệm ở Rabat, ảnh chụp trong khoảng thời gian 1961–1971. Nguồn: rol-benzaken.centerblog.net

Ngay tại Rabat, một thành phố đan xen giữa cũ và mới, một thủ phủ kế thừa và kết nối di sản của nhiều nền văn minh từng tồn tại nơi đây. Đối diện với tòa tháp Hassan cao 44 m được xây dựng vào cuối thế kỷ XII, vốn là một phần của tàn tích nhà thờ Hồi giáo quy mô lớn không bao giờ được hoàn thành (việc xây dựng dừng lại vào năm 1199). Lăng mộ Mohammed V được thiết kế bởi Eric Võ Toàn, xây dựng trên khu đất của một công trình biểu tượng dang dở suốt nhiều thế kỷ, với phong cách kiến trúc giao thoa giữa bản sắc Ả Rập-Hồi giáo và chủ nghĩa hiện đại phương Tây, biến tổng thế khu vực này trở thành một quần thế kiến trúc chứa đựng ngôn ngữ nghệ thuật và “lý tưởng Maroc” nối liền quá khứ, hiện tại và tương lai. Theo mô tả trong “Bách khoa toàn thư Grove về Nghệ thuật và Kiến trúc Hồi giáo” (2009): “Lăng mộ được thiết kế theo phong cách tân-truyền thống: yếu tố trang trí cực kỳ bảo thủ được áp dụng cho các vật liệu và cấu trúc xây dựng hiện đại. Đây là phong cách đặc trưng khi xây dựng cung điện của vua Hassan ở tất cả các đô thị lớn”.[5]

Lăng mộ vua Maroc Mohammed V do kiến trúc sư người Việt Eric Võ Toàn thiết kế. Ảnh: P. Hughes. Nguồn: Wikipedia/CC BY-SA 4.0

Vệ binh hoàng gia canh gác ở lăng mộ Mohammed V. Ảnh: Fernando Pascullo. Nguồn: Wikipedia/CC BY-SA 4.0

Bên trong lăng mộ Mohammed V. Nguồn ảnh: IssamBarhoumi (CC BY-SA 4.0).

Nghệ thuật trang trí của Maroc lộng lẫy bên trong lăng mộ Mohammed V. Ảnh: Jakub Plíhal. Nguồn: magazin.aktualne.cz

Nghệ thuật trang trí của Maroc lộng lẫy bên trong lăng mộ Mohammed V. Ảnh: Holger Uwe Schmitt. Nguồn: Wikipedia/CC BY-SA 4.0

Bên trong lăng mộ Mohammed V. Nguồn: Forever Legacy

Bên trong lăng mộ Mohammed V. Nguồn ảnh: IssamBarhoumi (CC BY-SA 4.0).

Từ năm 2012, Danh sách Di sản thế giới của UNESCO đã vinh danh “Rabat, Thủ đô hiện đại và Thành phố lịch sử: Di sản chung”, qua đó khẳng định giá trị lịch sử và văn hóa nổi bật của thành phố này. Theo đó, cùng với các di tích quan trọng ở Rabat như Đền thờ Hồi giáo As-Sunn, Medina của Rabat (còn gọi là Phố cổ Rabat hay Thành phố lịch sử Rabat) hay địa điểm khảo cổ Chellah, tổ hợp tưởng niệm gồm lăng mộ vua Mohammed V, nhà cầu nguyện, nhà trưng bày và tổng thể quảng trường tháp Hassan, cũng nằm trong sự bảo vệ của Bộ Văn hóa Maroc và UNESCO nhằm duy trì và đảm bảo sự tồn tại dài lâu của di sản chung.

Lăng mộ vua nhìn từ quảng trường cột đá. Ảnh: Petar Milošević. Nguồn: Wikipedia/CC BY-SA 4.0

Đài phun nước với nghệ thuật điêu khắc và khảm Maroc tại khu vực lăng mộ Mohammed V. Ảnh: Steven C. Price. Nguồn: Wikipedia/CC BY-SA 4.0

Đài phun nước với nghệ thuật điêu khắc và khảm Maroc tại khu vực lăng mộ Mohammed V. Ảnh: Petar Milošević. Nguồn: Wikipedia/CC BY-SA 4.0

Lăng mộ vua Mohammed V và nhà cầu nguyện liền kề, dưới thời vua Hassan II được sử dụng để tổ chức các nghi lễ tôn giáo và hội nghị. Ảnh: Holger Uwe Schmitt. Nguồn: Wikipedia/CC BY-SA 4.0

Nhà trưng bày ở góc phía tây của quảng trường – một công trình phụ trợ thuộc tổ hợp tưởng niệm Mohammed V. Đây là nơi giới thiệu các hình ảnh, hiện vật và tư liệu lịch sử liên quan đến vua Mohammed V và hoàng gia Maroc. Ảnh: Fernando Pascullo. Nguồn: Wikipedia/CC BY-SA 4.0

Tháp Hassan nằm đối diện với tổ hợp công trình tưởng niệm vua Mohammed V. Tòa tháp này là một công trình chưa hoàn thiện, dự định ban đầu từ thế kỷ XII là xây một tòa tháp nhọn cao hơn 60 m (hoặc có thể là 80 m). Nguồn ảnh: Petar Milošević (CC BY-SA 4.0)

Quang cảnh tháp Hassan và lăng mộ Mohamed V nhìn từ sông Bou Regre. Ảnh: OussamaHamama. Nguồn: Wikipedia/CC BY-SA 4.0

Nhìn lại sự nghiệp của kiến ​​trúc sư Eric Võ Toàn, người đã qua đời vào tháng 2 năm 2004 ở tuổi 80, nhận ra ông đã dành hơn 1/2 cuộc đời để ghi lại dấu ấn của mình trên xứ sở Maroc, trở thành một kiến trúc sư của Maroc. Ngoài công trình lăng mộ Mohammed V, vị kiến trúc sư gốc Việt này còn là tác giả của nhiều biểu tượng kiến trúc Maroc hiện đại, bao gồm: Trụ sở của Maghreb Arabe Presse (MAP) – hãng thông tấn chính thức thuộc sở hữu của chính phủ vương quốc Maroc, khu phức hợp văn hóa El-Jadida, hội trường thể thao đa năng của thủ đô và nhà thờ Hồi giáo Badr ở Rabat, cùng với nhiều nhà thờ Hồi giáo khác trong vương quốc.[6]

Trụ sở của Maghreb Arabe Presse ngày nay. “Về trụ sở MAP, Võ Toàn đã đến thăm bốn cơ quan báo chí trước khi xây dựng tòa nhà này, mô hình tòa nhà do con trai ông là Jean-Marie thiết kế. Năm 1988, tòa nhà này được khánh thành bởi Hoàng tử Moulay Rachid”[7]. Ảnh: Aujourd’hui le Maroc

Giai thoại về bản thiết kế trên tờ dirham

Trên đất Maroc – xứ sở của những truyện cổ dân gian huyền bí, lời kể về sự hình thành của lăng mộ Mohammed V và sự thành danh của một kiến trúc sư gốc Việt đến từ Pháp, cũng hóa thành một giai thoại nhiệm mầu.

Sau khi đức vua Mohammed V qua đời ở tuổi 51, con trai cả của ông lên kế vị. Ở buổi bình minh của triều đại mới, vua Hassan II mong muốn làm một điều gì đó để tưởng niệm vua cha của mình. Và sớm thôi, tưởng như định mệnh sắp đặt sẵn: một cuộc gặp gỡ giữa kiến trúc sư Eric Võ Toàn và quốc vương Hassan II. Đó là năm 1961, tại ngày khai mạc Hội chợ Quốc tế Casablanca (La Foire Internationale de Casablanca – FIC) lần thứ 17 (27/4–14/5/1961), gian triển lãm của quốc gia Việt Nam đương thời được thiết kế bởi kiến trúc sư Võ Toàn, đã đặc biệt thu hút sự chú ý của nhà vua. Khi Eric Võ Toàn được triệu kiến, vua Hassan II đề nghị kiến trúc sư người Việt ấy xây một lăng mộ cho quốc vương quá cố, người vừa qua đời vào tháng 2 năm 1961.

Áp phích chính thức của Hội chợ Quốc tế Casablanca năm 1961 với chủ đề “Centre Commercial de l’Afrique” (Trung tâm Thương mại Châu Phi), phong cách đồ họa hiện đại đặc trưng của thập niên 1960 nhằm thể hiện sự kết nối giữa châu Phi và thế giới, thiết kế bởi GAB và in tại Maroc. Nguồn: Chisholm Larsson Gallery.

Ảnh tĩnh trích từ video “Morocco: Casablance: Vua Hassan tham dự buổi khai mạc Hội chợ Quốc tế Casablanca lần thứ 17, ngày 27/4/1961). Nguồn: British Pathé

“Hãy đưa cho tôi tờ 5 dirham, tôi sẽ cho ngài xem một bản vẽ nhỏ ngay bây giờ” – theo lời Jean-Marie Võ Toàn, con trai của kiến trúc sư Eric Võ Toàn, khi tường thuật với Le Courrier du Vietnam (2012).[9]

Trước sự kinh ngạc của nhà vua, trong vòng nữa giờ, Eric Võ Toàn đã hoàn thành bản phác thảo kiến trúc của mình, ngay tại ô vuông trắng ở góc dưới bên phải tờ tiền Maroc.

Thực tế, vào thời điểm kiến thiết đất nước hậu thuộc địa, sau Nghị định số 2-60-153 ngày 28 tháng 3 năm 1960, vương quốc Maroc đã cho lưu hành tiền giấy có mệnh giá 5 và 10 dirham, do đó cũng được gọi là tiền Maroc kiểu 1960. 10 năm sau, tiền giấy Maroc các mệnh giá 5, 10, 50 và 100 dirham mới (kiểu 1970), được lưu hành theo Nghị định số 2-70-573 ngày 8 tháng 10 năm 1970.[10]

Do đó, dường như đã có một sự nhầm lẫn. Bởi, tờ tiền 5 dirham kiểu 1960 do Ngân hàng Nhà nước Maroc phát hành không có hình vẽ quảng trường tháp Hassan như báo Le Courrier du Vietnam tường thuật.

Dù vậy, giai thoại về một vị kiến trúc sư tài ba, nhanh chóng trình lên một “bản thiết kế lăng mộ” cho cố quốc vương Mohammed V, ngay trên tờ tiền mới có chân dung đức vua, ngay tại thời kỳ đầu khai quốc với sự ra đời của tiền giấy mới – tiền giấy của quốc gia Maroc độc lập. Và trùng hợp thay, ô vuông trắng lạ kỳ (hình ẩn đầu sư tử) của thiết kế tiền giấy 10 dirham ấy, “như thể định sẵn” để Eric Võ Toàn đặt đối diện với tòa tháp lịch sử, một biểu tượng lịch sử mới.

38 năm sau, ngày 25 tháng 7 năm 1999, thi hài của vua Hassan II cũng được an táng tại chính lăng mộ này. Ta không thể biết, liệu trong hàng ngàn người tiễn đưa vua Hassan II về với vua cha Mohammed V, có hay không bóng dáng của kiến trúc sư Eric Võ Toàn.

[Có thể là] Kiến trúc sư Eric Võ Toàn và vua Hassan II. Nguồn ảnh: Ambassade du Viet Nam au Maroc – Đại sứ quán Việt Nam tại Vương quốc Ma-rốc

Vinh danh

Ngày nay, tiền giấy Maroc 10 dirham đã phát triển thiết kế mới, đồng thời cập nhật công nghệ in ấn, bảo mật tân tiến của thời đại. Và “bản thiết kế huyền thoại” ấy đã trở thành hiện thực, xuất hiện trang trọng trên tờ tiền 200 dirham của Maroc. Tiền giấy 200 dirham được thiết kế theo chủ đề “Biển”, màu chủ đạo là xanh lam, họa tiết chính ở mặt trước là chân dung đức vua quá cố Hassan II, bên cạnh là hình thu nhỏ quang cảnh lăng mộ Mohammed V, mặt sau gồm các hình thu nhỏ của ốc biển có gai (gọi là Murex, một chi ốc cổ đại), nhánh san hô và thuyền buồm Dhow Ả-Rập.

Ngoài ra, hình ảnh lăng mộ Mohammed V cũng từng xuất hiện trên tờ tiền 50 dirham kiểu 2002 (hình cổng lăng mộ), và bản vẽ lăng mộ cũng được in thu nhỏ trên tờ 100 dirham 2002 có chân dung 3 vua.

Tiền giấy Maroc 200 dirham đang lưu hành, phát hành lần đầu tiên vào năm 1987 bởi ngân hàng Al-Maghrib. Nguồn: Ngân hàng Al-Maghrib

Bưu điện Maroc cũng từng phát hành các con tem đặc biệt vào năm 1971 để kỷ niệm sự kiện khánh thành lăng mộ Mohammed V. Hai trong số các con tem đó còn có dòng chữ “VO TOAN” như một danh dự đáng tự hào dành cho vị kiến trúc sư thiết kế nên công trình biểu tượng này.

Tem kỷ niệm khánh thánh lăng mộ Mohammed V do Bưu điện Maroc phát hành vào năm 1971. Tên “VO TOAN” nằm ở góc dưới bên trái. Tem có mệnh giá 0,25 francs Maroc (tương đương 0,0025 dirham Maroc vào thời điểm phát hành), được in bởi De La Rue (một công ty in ấn nổi tiếng của Anh chuyên về tiền giấy, tem bưu chính, giấy an ninh và các sản phẩm in ấn có độ bảo mật cao). Nguồn: The World in Stamps

Tem kỷ niệm khánh thánh lăng mộ Mohammed V do Bưu điện Maroc phát hành vào năm 1971. Tên “VO TOAN” nằm ở góc dưới bên trái. Tem có mệnh giá 100 francs Maroc (tương đương 1 dirham Maroc vào thời điểm phát hành), được in bởi De La Rue (một công ty in ấn nổi tiếng của Anh chuyên về tiền giấy, tem bưu chính, giấy an ninh và các sản phẩm in ấn có độ bảo mật cao). Nguồn: ebay.fr

Một khoảng thời gian sau khi hoàn thành công trình tổ hợp tưởng niệm Mohammed V, kiến trúc sư Eric Võ Toàn đã xuất bản một cuốn sách có tựa đề “Le Mausolée Mohammed V”, được phát hành bởi nhà xuất bản Sochepress tại Casablanca vào năm 1976.​ Cuốn sách gồm 167 trang với các bài viết, hình ảnh, bản vẽ mặt bằng và cắt ngang, cùng với 76 trang bằng tiếng Ả Rập. Nội dung được trình bày bằng nhiều ngôn ngữ: Pháp, Anh, Đức và Ả Rập; có thể được viết bởi kiến trúc sư Eric Võ Toàn và nhiều cộng sự người Maroc. Cuốn sách có phần lời tựa của Mohammed El Fasi (chính trị gia, nhà văn và nhà nghiên cứu người Maroc) và phần giới thiệu của Abdelwahab Benmansour (một nhà sử học và công chức người Maroc). Nội dung cuốn sách tập trung vào vua Mohammed V, lăng mộ nhà vua và nhiều di tích ở Rabat. Hiện tại, cuốn sách này được liệt kê trong danh mục của Thư viện Quốc gia Pháp (BnF), xác nhận tính xác thực và giá trị của ấn phẩm[11].

Kiến trúc sư Eric Võ Toàn ở bên trái. Quyển sách “Le Mausolée Mohammed V” đặt trên bàn, chưa mở, ở góc dưới bên trái. Nguồn ảnh: Votoan Philippe/pinterest

Bản vẽ in trên trang bìa (mặt trong) của cuốn sách “Le Mausolée Mohammed V”. Nguồn ảnh: Tarik Salih

Tên tuổi của kiến trúc sư Eric Võ Toàn đã được vinh danh trong nhiều từ điển tiểu sử quốc tế như: “Dictionary of African Biography” (Từ điển tiểu sử châu Phi), “Men of Achievement” (Những người Thành đạt) bởi Melrose Press (London, Anh), “Dictionary of International Biography” (Từ điển tiểu sử Quốc tế) bởi Cambridge Centre), “Who’s Who in the World” (Ai là ai trên thế giới” bởi Marquis Who’s Who Inc. (Chicago, Hoa Kỳ) và “Who’s Who in the Arab World” (Ai là ai trong thế giới Ả Rập) bởi Publicitec Publications (Bayrouth, Liban) năm 1975).[1]

Chú giải và dẫn nguồn

[1] Từ phần thông tin tự giới thiệu, in ở mặt trong trang bìa của cuốn sách “Le Mausolée Mohammed V” (1976); thông tin sách, xem [9]. Từ Prabook – cơ sở dữ liệu tiểu sử trực tuyến do người dùng tạo, nơi ông được liệt kê dưới tên “Cong Vo Toan” với vai trò kiến trúc sư và nghệ sĩ, cùng một số thông tin tương đối chi tiết về học vấn, sự nghiệp, giải thưởng, v.v..

[2] Nguyễn Tùng, “Une fierté vietnamienne au Maroc” (tạm dịch: Niềm tự hào của người Việt ở Maroc), đăng trên Le Courrier du Vietnam, 05/11/2012.

[3] “Khám phá danh thắng UNESCO do kiến trúc sư người Việt xây dựng”, bài và ảnh của Việt Văn, đăng trên Báo Lao Động, 31/12/2023.

[4] Giải Nhất của giải thưởng “Meilleur diplôme de France” có thể được xem là một thành tích phi thường, gần như chưa có người Việt nào khác đạt được. Cùng với rất nhiều giải thưởng khác, tất cả lý giải vì sao kiến trúc sư Eric Võ Toàn được tín nhiệm trong những dự án mang tầm quốc gia, từ các gian triển lãm chính thức đại diện Việt Nam tại các hội chợ quốc tế ở Paris, Marseille, Casablanca[1], cho đến lăng mộ Mohammed V ở Maroc.

[5] Bộ 3 tập “The Grove Encyclopedia of Islamic Art & Architecture” (Bách khoa toàn thư Grove về Nghệ thuật và Kiến trúc Hồi giáo), Jonathan B. Bloom và Sheila S. Blair biên tập, bộ 3 tập I, II và III xuất bản năm 2009, nhà xuất bản Đại học Oxford, tập 2, trang 546. ISBN 978-0-19-530991-1.

[6] Nguyên văn: “Le mausolée Mohammed V, le siège de l’agence Maghreb arabe presse (MAP), le complexe culturel d’El-Jadida, la salle omnisports de la capitale ainsi que la mosquée Badr à Rabat en font partie, en plus de nombreuses autres mosquées disséminées dans plusieurs villes du royaume” – trích từ bài đăng của Assma Fatimä/Morocco Travel and Tours, 2024.

[7] “Une fierté vietnamienne au Maroc”, đăng trên Báo Nhân Dân điện tử tiếng Pháp (Le journal Nhân Dân), 4/6/2014.

[8] Nguyên văn: “Vo Toàn, décédé en février 2004 à l’âge de 80 ans, a construit une vingtaine de mosquées partout au Maroc dont celles de Safi, de Tan-Tan et de Sefrou, le complexe culturel d’El-Jadida et la salle omnisport de Rabat. Il a également édifié gratuitement la mosquée de Badr à Rabat” – trích từ trang mạng Rabat Avant Apres, 2022.

[9] Nguyên văn: “Vo Toàn a demandé au roi Hassan II : «Donnez moi un billet de 5 dirhams, je vous fais un petit dessin tout de suite», a raconté son fils, Jean-Marie Vo Toàn, architecte comme son père”. Trích từ [2]

[10] Theo thông tin về tiền giấy và tiền xu bị hủy bỏ, đăng trên website của Al-Maghrib – ngân hàng trung ương của vương quốc Maroc, được thành lập vào năm 1959 với tư cách là đơn vị kế thừa Ngân hàng Nhà nước Maroc (thành lập năm 1906).

[11] Võ Toàn, “Le Mausolée Mohammed V”, phát hành vào năm 1976 bởi nhà xuất bản Sochepress tại Casablanca, Maroc.​ Thông tin chi tiết tại Thư viện Quốc gia Pháp (BnF).

Ảnh bìa: Lăng mộ Mohammed V ở Rabat, Maroc. Ảnh chụp vào tháng 12 năm 2018. Ảnh: Jakub Plíhal. Nguồn: magazin.aktualne.cz